از سن ۳۲ سالگی توان باروری در زنان بتدریج کاهش می‌یابد. البته شیوع ناباروری در زنان مسن‌تر به دلیل نسبت بیشتر غیر طبیعی بودن وضعیت کروموزمی آن‌هاست که با بالارفتن سن در تخمک ایجاد می‌گردد.
چنانچه مسئله باردار شدن برای شما و همسرتان تبدیل به یک نگرانی شده است، بدانید تنها شما نیستید که دچار این مشکلید: ۱۰ تا ۱۵ % از زوج‌ها در ایالات متحده نابارور هستند. ناباروری به معنای عدم توانایی در بارداری، علی رغم وجود روابط جنسی متعدد و بدون جلوگیری کردن از بارداری در عرض حداقل یک سال، تعریف می‌شود. چنانچه تعریف ناباروری شامل حال شما و همسرتان می‌شود، این احتمال وجود دارد که عاملی قابل درمان، تلاشتان را برای بچه‌دار شدن مختل کرده است.
ناباروری می‌تواند به دلیل یک عامل منفرد در فرد یا در همسر وی ایجاد شده باشد و یا ترکیبی از عوامل مختلف، از حامله شدن فرد و یا تداوم حاملگی جلوگیری می‌کند. خوشبختانه درمانهای مختلف موثری برای غلبه بر ناباروری وجود دارند که احتمال بارداری را به طور قابل توجهی می‌افزایند.
نشانه‌ها
بیشتر زوج‌ها طی ۶ ماه اولی که تلاششان برای باردار شدن را آغاز می‌کنند به هدفشان یعنی (باردار شدن) نایل می‌گردند. به طور کلی بعد از ۱۲ ماه آمیزش بدون جلوگیری، حدود ۸۵ % از زوج‌ها باردار می‌شوند و اغلب زوج‌های باقی مانده نیز بلاخره با یا بدون درمان به هدف می‌رسند.
نشانه اصلی ناباروری عدم توانایی زوج‌ها در باردارشدن است و نشانه مهم دیگری وجود ندارد. در برخی موارد خانم‌های نابارور دوران قاعدگی غیر نرمالی دارند. این احتمال وجود دارد که یک مرد نابارور نیز نشانه‌هایی از مشکلات هورمونی مانند تغییراتی در رشد مو‌ها و یا عملکرد جنسی‌اش داشته باشد.
علت
فرایند تولید مثل انسان، فرایند پیچیده‌ای است. از این رو، برای باردار شدن باید فرایند تخمک گذاری و لقاح بدرستی صورت گیرد.هر ماه غده هیپوفیز در مغز یک خانم پیامی را برای تخمدان‌ها به منظور آماده سازی یک تخمدان جهت تخمک گذاری صادر می‌کند.
هورمون‌های هیپوفیزی (هورمن FSHو هورمن LH) تخمدان‌ها را تحریک به رهاسازی تخمک می‌کنند که این مرحله تخمک گذاری نامیده می‌شود. در این مدت که معمولاً در روزهای ۱۴ تا ۲۸ سیکل قاعدگی واقع است، زن بارور می‌باشد.
تخمک در طول لوله فالوپ حرکت می‌کند و می‌تواند در مدت تقریباً ۲۴ ساعت بعد از رهاسازی‌اش بارور شود. احتمال حاملگی در هنگامی که آمیزش یک تا دو روز پیش از تخمک گذاری صورت گرفته باشد، بیشتر است.
برای اینکه بارداری صورت گیرد می‌بایستی در این مدت یک اسپرم با تخمک در لوله فالوپ ترکیب شود. اسپرم قابلیت بارورسازی تخمک را تا ۷۲ ساعت دارد و باید همزمان با تخمک در لوله فالوپ حضور داشته باشد. به منظور رسیدن یک اسپرم به تخمک، مرد باید نعوظ و انزال کافی برای تحویل مایع منی به واژن داشته باشد. باید تعداد اسپرم به اندازه کافی باشد و باید شکل درستی داشته و در مسیر درست حرکت کند. به علاوه زن باید محیط رحمی و واژن سالمی داشته باشد تا امکان حرکت اسپرم به سمت تخمک وجود داشته باشد.
چنانچه تخمک بارور گردد تخم حاصله به درون رحم حرکت کرده جاییکه به آس‌تر رحمی می‌چسبد و یک فرایند رشد ۹ ماهه را شروع می‌کند.
در برخی از زوج‌ها که قصد بچه دار شدن دارند، با اختلالی در این فرایند پیچیده روبه رو می‌شوند که منتج به ناباروری می‌گردد.
هر یک از زوجین و یا هر دوی آن‌ها می‌توانند علت ایجاد ناباروری باشند:
• در حدود ۲۰ درصد از موارد ناباروری به دلیل اختلال در جنس مرد می‌باشد.
• در حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از موارد، ناباروری به دلیل اختلالی در هر دو جنس زن و مرد می‌باشد.
• در ۴۰ تا ۵۰ درصد باقی مانده ناباروری به طور کامل به دلیل وجود اختلالی در زن می‌باشد.
دلایل ناباروری زنان
دلایل معمول ناباروری زنان عبارتند از آسیب لوله فالوپ، التهاب آندومتر، اختلالات تخمدان، بالا بودن سطوح هورمون پرولاکتین، سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، یائسگی زودهنگام، فیبروئید خوش خیم رحمی و چسبندگی لگنی.
• آسیب یا انسداد لوله فالوپ:
معمولاً آسیب لوله فالوپ به دلیل التهاب لوله فالوپ می‌باشد. Chlamydiaکه یک بیماری انتقالی جنسی است بیشترین و رایج‌ترین علت این عارضه می‌باشد. ممکن است فرد متوجه التهاب لوله فالوپ نشود و نشانه‌ای در وی وجود نداشته باشد؛ ولی همچنین می‌تواند منجر به درد و تب نیز شود. آسیب لوله‌ای منتج به نوعی حاملگی می‌شود که تخم بارور شده قادر به عبور از لوله فالوپ و جایگذاری در رحم نیست (حاملگی خارج از رحم). بخشی از عفونت لوله‌ای منجر به ایجاد مشکلاتی در باروری می‌شود. خطر حاملگی خارج از رحم با هر بار ابتلا به عفونت لوله‌ای افزایش می‌یابد.
• آندومتریوز:
آندومتریوز زمانی ایجاد می‌گردد که بافت رحمی در خارج از رحم جایگذاری و رشد داشته باشد و معمولاً عملکرد تخمدان‌ها، رحم و لوله‌های فالوپ تحت تاثیر قرار می‌گیرد. اینجایگذاری به سیکل هورمونی پاسخ داده و همزمان با آس‌تر رحمی به صورت ماهانه رشد کرده و دچار ریزش و خون ریزی می‌شود و بدین نحو منتهی به التهاب می‌شود. درد لگنی و ناباروری در زنان مبتلا به آندومتریوز معمول هستند.
• نارسایی تخمدان:
برخی از موارد ناباروری زنان به دلیل نارسایی تخمدانی است. اختلال قسمتی از مغز که تنظیم تخمدانی را به عهده دارد می‌تواند منجر به سطوح پایین دو هورمن LH، FSHشود. حتی بی‌نظمی ناچیزی در سیستم هورمونی می‌تواند از آزاد سازی تخمک توسط تخمدان جلوگیری کند (عدم تخمک گذاری). دلایل اختلالات هیپوفیز- هیپوتالاموسی که منتج به عدم تخمک گذاری می‌شوند عبارتند از صدمات فیزیکی، تومور، ورزش شدید و گرسنگی. به علاوه برخی از دارو‌ها نیز می‌توانند با نارسایی تخمدان مرتبط باشند.
• بالابودن میزان پرولاکتین
هورمون پرولاکتین، پستان را تحریک به تولید شیر می‌کند. سطوح بالای آن در زنانی که باردار یا شیرده نیستند می‌تواند تخمک گذاری را تحت تاثیر قرار دهد. همچنین افزایش سطوح پرولاکتین می‌تواند تعیین کننده وجود تومور هیپوفیزی باشد. به علاوه برخی از دارو‌ها می‌توانند سطوح پرولاکتین را افزایش دهند. ترشح شیر در صورت باردار نبودن یا شیرده نبودن نشانه‌ای از سطوح بالای پرولاکتین است.
• سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS):
در این سندرم بدن مقدار زیادی هورمون آندروژن تولید می‌کند که تخمک گذاری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. همچنین این سندروم با مقاومت انسولین و چاقی نیز مرتبط است.
• یائسگی زودهنگام
یائسگی زودرس به معنای قطع قاعدگی و تخلیه تخمدان‌ها قبل از سن ۴۰ سالگی است. اگرچه علت مشخصی ندارد ولیکن شرایط خاصی با ایجاد یائسگی زودهنگام مرتبط‌اند که عبارتند از: بیماری‌های سیستم ایمنی، شیمی درمانی یا پرتو درمانی و استعمال دخانیات.
• فیبروئیدهای رحمی:
فیبروئید‌ها تومورهای خوش خیمی هستند که در دیواره رحمی وجود دارند و در زنان سنین ۳۰ تا ۴۰ سال معمول هستند. فیبروئید‌ها به ندرت از طریق مسدود کردن لوله‌های فالوپ منجر به ناباروری می‌شوند. غالباً فیبروئید‌ها در جایگذاری تخم بارور شده مداخله ایجاد می‌کنند.
• چسبندگی رحمی:
چسبندگی‌های رحمی گروهی از بافت‌های همبند جای زخم هستند که ارگان‌ها را بعد از عفونت رحمی، آپاندیسیت یا جراحی‌های شکمی و رحمی به یکدیگر متصل می‌کنند. این بافت‌های همبند می‌توانند در باروری اختلال ایجاد کنند.
دلایل دیگر مربوط به زنان
• برخی از دارو‌ها:
ناباروری‌های زودگذر می‌توانند با مصرف برخی از دارو‌ها ایجاد گردند. در بیشتر موارد ناباروری بعد از قطع داروی مربوطه برطرف می‌گردد.
• مشکلات تیروئیدی:
نارسایی‌های غده تیروئید اعم از پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) و یا کم کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسسم) می‌توانند در سیکل قاعدگی اختلال ایجاد کرده و منجر به ناباروری شوند.
• سرطان و درمانهای آن:
سرطان‌های خاصی – به ویژه سرطان‌های دستگاه تولید مثلی زنان – به شدت بر باروری زنان اثر مخرب دارند. پرتودرمانی و شیمی درمانی هر دو توانایی تولید مثل زنان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. شیمی درمانی برعملکرد تولید مثل و باروری زنان و مردان اثر مخرب دارد.
• دیگر شرایط پزشکی:
شرایط پزشکی مرتبط با بلوغ دیررس و یا آمنوره (قطع قاعدگی) می‌توانند بر باروری زنان اثرگذار باشند و دیگر شرایطی مانند بیماری کوشینگ، بیماری سلولهای خونی داسی شکل، بیماری کلیوی و دیابت.
• دریافت کافئین:
مصرف بالای کافئین می‌تواند منجر به ناباروری در زنان شود.
عوامل خطر
فاکتورهای خطر:
بسیاری از عوامل خطر برای هر دو جنس مرد و زن مشابه هستند و عبارتند از:
• سن:
بعد از سن ۳۲ سالگی پتانسیل باروری در زنان به تدریج کاهش می‌یابد. شیوع ناباروری در زنان مسن‌تر به دلیل نسبت بیشتر غیرطبیعی بودن وضعیت کروموزمی آن‌ها می‌باشد که با بالارفتن سن در تخمک ایجاد می‌گردد. همچنین زنان مسن‌تر مشکلات بیشتری در رابطه با سلامتی دارند که با باروری در آن‌ها تداخل ایجاد می‌کند. خطر سقط جنین نیز با افزایش سن افزایش می‌یابد. مردان در سنین بالا‌تر از ۴۰ سال کمتر از مردان جوان قابلیت باروری دارند.
• استعمال تنباکو:
مردان و زنانی که استعمال تنباکو دارند شانس بچه دار شدن خود را کاهش می‌دهند و احتمال درمانهای ممکن را نیز کم می‌کنند. تکرر سقط جنین در زنانی که سیگار می‌شکند از درصد بالاتری برخورداراست.
• چاق بودن:
در میان زنان آمریکایی، غالباً ناباروری به دلیل سبک زندگی بی‌تحرک و چاق بودن آن‌ها است. به علاوه تعداد اسپرم‌های مردان با چاق بودن آن‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرد و کاهش می‌یابند.
• لاغر بودن مفرط:
زنان در معرض خطر ناباروری عبارتند از زنانی که مبتلا به نارسایی‌های خوردن و نارسایی‌هایی مانند بی‌اشتهای عصبی (انورکسیا نروزا) و یا پرخوری عصبی (بولیمیا) و نیز زنانی می‌باشند که از رژیم‌های غذایی با محدودیت شدید کالری پیروی می‌کنند. گیاهخواران محض نیز مشکلات ناباروری را به دلیل کمبود دریافت برخی از ریزمغذی‌های مهم مانند ویتامین ب۱۲، روی، آهن و اسید فولیک تجربه می‌کنند.
• فعالیت بدنی بیش از حد:
در برخی از مطالعات، فعالیت بدنی بیش از ۷ ساعت در هفته با مشکلات تخمدانی مرتبط بوده است. از طرف دیگر عدم فعالیت بدنی کافی با چاقی نیز مرتبط است در نتیجه از این طریق نیز می‌تواند ناباروری را افزایش دهد.
• دریافت کافئین:
نتیجه یکسان و واحدی در رابطه با ارتباط مصرف بیش از حد کافئین با کاهش باروری وجود ندارد. برخی از مطالعات احتمال کاهش باروری را با افزایش مصرف کافئین نشان داده‌اند درحالیکه دیگر مطالعات اثر معکوس فوق را نشان نداده‌اند. به هر جهت به طور قطع نشان داده شده که کافئین بر باروری زنان نسبت به مردان اثر بیشتری را دارد. دریافت بالای کافئین ریسک سقط جنین را افزایش می‌دهد.
آمادگی برای معاینه پزشکی
چنانچه شما و همسرتان برای مدت حداقل ۶ ماه برای باردار شدن تلاش کرده‌اید ولی بی‌نتیجه بوده است، از پزشک معالجتان وقت ملاقات بگیرید. پزشک بسته به سن و تاریخچه سلامتی برایتان انواع ارزیابی‌های بالینی یا آزمایش‌ها را تجویز می‌نماید.
یک متخصص زنان برای خانم‌ها و یک متخصص ارولوژیست برای مردان و یا پزشک خانواده آن‌ها می‌توانند در تشخیص وجود مشکل و نیازمندی به درمان کمک نمایند. در این صورت می‌بایستی شما و همسرتان کلیه آزمایشهای ناباروری را انجام دهید. در این قسمت اطلاعاتی که به شما در آماده سازی برای اولین ویزیت کمک می‌کنند آورده شده است.
کارهایی که می‌توانید انجام دهید:
جزئیات مربوط به تلاش خود برای باردار شدن را بنویسید. پزشک شما به اطلاعات زیر نیاز خواهد داشت: زمانی که شروع به تلاش برای بچه دار شدن کردید، تکرر آمیزش‌ها، زمان آمیزش‌ها مطابق با سیکل ماهیانه‌تان و....
اطلاعات مهم بالینی خود را یادداشت کنید: هر نوع بیماری یا مشکلی که شما به آن مبتلا بوده‌اید و هر نوع دارویی که اکنون مصرف می‌کنید.
سوالات خود را برای پرسیدن از پزشک آماده کنید: لیستی از مهم‌ترین سوالات خود تهیه کنید و بدین ترتیب بهترین بهره را از جلسه ملاقات با پزشکتان ببرید. برخی از سوالات پایه‌ای مربوط به ناباروری عبارتند از:
دلایل ممکن برای عدم باروری ما چیست؟
چه نوع آزمایشاتی را باید انجام دهیم؟
چه نوع درمانی را برای آغاز کار پیشنهاد می‌کنید؟
درمانی را که شما پیشنهاد می‌کنید چه نوع عوارض جانبی را در پی دارد؟
احتمال چند قلوزایی با درمان پیشنهادی شما چه قدر است؟
درمان پیشنهادی شما را برای چند دوره باید اجرا کنیم؟
اگر درمان آغازین پیشنهادی شما عمل نکرد، چه درمانی را بعد از آن پیشنهاد خواهید کرد؟
آیا عوارض طولانی مدتی در پی این درمان و یا دیگر درمانهای ناباروری وجود دارد؟
علاوه بر سوالاتی که از قبل تهیه کرده‌اید، چنانچه در طول ویزیت، مطلبی را متوجه نشدید حتماً در آن رابطه از پزشک خود سوال نمایید.
آنچه باید از پزشک انتظار داشت
پزشک از هریک از شما دو نفر سوالاتی را خواهد پرسید. آمادگی داشتن برای پاسخگویی به آن‌ها این امکان را به پزشک شما می‌دهد تا تشخیص سریع تری داشته و سریع‌تر وارد گام‌های بعدی مراقبت و درمان شود.
سوالاتی که معمولا از زوج‌ها می‌شود، عبارتند از:
برای چه مدت است که رابطه جنسی بدون جلوگیری دارید؟
چه مدت است که برای باردار شدن به صورت فعال تلاش می‌کنید؟
هر چند وقت یکبار آمیزش جنسی دارید؟
آیا از ژل یا لغزنده کننده‌ای در حین رابطه جنسی خود استفاده می‌کنید؟
آیا هر یک از شما دو نفر استعمال دخانیات دارد؟
آیا مبتلا به بیماری دیگری بوده‌اید مثلاً بیماری‌های انتقالی جنسی (std) هستید؟
نقش استرس در زندگی شما چقدر است؟
چه میزان از رابطه خود احساس رضایت دارید؟
سوالاتی مربوط به خانم‌ها:
از چه سنی دوران قاعدگی شما شروع شد؟
معمولا دوران قاعدگی شما به چه شکلی است؟
آیا منظم است؟
آیا طولانی است؟
آیا پریود سنگینی دارید؟
آیا قبلاً حامله بوده‌اید؟
آیا در گذشته در رابطه با ناباروری ارزیابی و تلاشی داشته‌اید؟
آیا در گذشته درمانی برای دیگر بیماری‌ها داشته‌اید؟
آیا در حال حاضر دارو، مکمل غذایی و یا استروئیدهای آنابولیک مصرف می‌کنید؟
آیا از الکل و یا داروهای آرام بخش استفاده می‌کنید؟
رژیم معمول روزانه شما به چه شکلی است؟
آیا روزانه کافئین مصرف می‌کنید؟
آیا به طور منظم ورزش می‌کنید؟ چه میزان؟
آیا وزن شما اخیراً تغییر داشته است؟
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
به طور کلی نباید خیلی نگران ناباروری بود مگر اینکه شما و همسرتان به طور منظم برای حداقل یک سال آمیزش داشتید. به هرجهت اگر شرایطی به شرح زیر برای شما مصداق دارد باید زود‌تر از گذشت یک سال با پزشک خود مشورت کنید:
• اگر خانمی هستید با سن بالا‌تر از ۳۰ سال و یا به مدت ۶ ماه دوران قاعده گی نداشته‌اید.
• اگر خانمی هستید با سابقه سیکل‌های پریودی دردناک یا نامنظم، درد لگنی، آندومتریوز، بیماری التهابی لگن (PID) و یا سقط جنین‌های مرتبط.
• اگر آقایی با تعداد اسپرم کم هستید و یا سابقه مشکلات جنسی، پروستات و یا بیضه دارید.