در کل، به نوعی اختلال یا محدودیت در توانایی باردارشدن _پس از یک سال رابطه جنسی محافظت‌نشده_، ناباروری گفته می‌شود که علل مردانه، زنانه و نیز علل ناشناخته موجب پدیدآمدن این عارضه می‌گردد.
به همین دلیل، اغلب زنان بعد از چندین اقدام مکرر ناموفق برای بارداری، دچار ترس از ابتلا به ناباروری می‌شوند و به مراکز درمان ناباروری مراجعه می‌کنند؛ اما سؤال اینجا است که تعریف دقیق «شخص نابارور» چیست و بهترین زمان برای شروع پروسه درمان چه زمانی است؟
اصولاً به زنانی که در سنین زیر ۳۵ سال هستند و یک سال هم برای بارداری اقدام ناموفق داشته‌اند، نابارور گفته می‌شود و همچنین اگر خانمی بین سن ۳۵ تا ۴۰ سال باشد و ۶ ماه برای بارداری اقدام کند؛ ولی بارداری اتفاق نیفتد، به عنوان فرد مبتلا به ناباروری شناخته می‌شود.
این موضوع در سنین بالای ۴۰ سال اهمیت بیشتری پیدا کرده و خانم باید بلافاصله برای شناسایی علت ناباروری و شروع پروسه درمان اقدام کند؛ چراکه در این سنین، زمان بسیار اهمیت دارد و باید هرچه سریع‌تر بدن را برای باروری آماده و مشکل ناباروری را برطرف نمود.
آیا تمامی علل ناباروری، زنانه است؟
دلایل زیادی برای ناباروری وجود دارد که برخی از آن ها علل زنانه و برخی علل مردانه را شامل می‌شوند. البته در بعضی موارد ناباروری به علت بروز مشکلاتی در هر دو نفر، یعنی زن و شوهر بروز پیدا می‌کند. همچنین گاهی ناباروری بدون علت می‌باشد؛ یعنی زوجین هیچکدام مشکلی ندارند و شرایط کاملاً طبیعی و نرمال است؛ اما باردار نمی‌شوند.
در اینگونه موارد ناباروری هیچ علت خاصی ندارد و بنابراین اگر بخواهیم علل ناباروری را دسته بندی کنیم می‌توان گفت که عبارتند از:
-
ناباروری با علت مردانه
-
ناباروری با علت زنانه
-
ناباروری به علت هر دو عامل زنانه و مردانه
-
ناباروری بدون علت
ناباروری در زنان تا چه اندازه شایع است؟
طبق مطالعات به عمل آمده، حداقل ۱۰% از خانم‌ها به شکل‌های مختلفی با مشکل ناباروری روبه‌رو هستند که احتمال ابتلا به این عارضه، با افزایش زیاد، بیشتر خواهد شد.
علائم نازایی در زنان
نازایی و ناباروری در زنان با علائم و نشانه هایی همراه است که برخی از آنها جزو علائم قطعی و برخی در زمره نشانه های هشدار برای شروع ناباروری می‌باشد. از جمله این علائم می‌توان موارد زیر را نام برد:
-
قاعدگی نامنظم و پریودی زودتر از موعد (هر دو هفته یکبار) یا با تأخیر زیاد (بیش از ۳۵ روز) که به مشکلات تخمک گذاری زن اشاره دارد.
-
افزایش موهای زائد در شکم، سینه، زیر چانه و… به علت افزایش هورمون مردانه در بدن زن که در صورت همراهی با عادت ماهانه نامنظم _بدون ارتباط با مصرف داروهایی خاص_، از نشانه های تنبلی تخمدان به شمار می‌رود.
-
بروز مشکلات هورمونی که علائمی نظیر رویش موهای ضخیم در نقاط خاص بدن، نازکی و ریزش مو، اضافه وزن، عارضه های پوستی مثل آکنه های زیاد، درد هنگام رابطه جنسی، تغییر تمایلات جنسی، ترشحات نوک پستان در غیر از ایام شیردهی و… را به دنبال دارد.
عوامل مؤثر در ناباروری زنان
با توجه به این که برخی مشکلات و ویژگی های زنان نیز در زمره علل ناباروری زوجین قرار می‌گیرد، از اصلی ترین عوامل مؤثر بر ناباروری زنان باید به نوشیدن الکل، مصرف سیگار، ابتلای قبلی به عفونت های جنسی، اضافه وزن و چاقی یا حتی کمبود وزن اشاره کرد. با این حال، دلایل مختلفی برای نازایی زنان وجود دارد که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود.
علت نازایی در زنان چیست؟
برای تفهیم بهتر علت ناباروری در زنان، ابتدا روند بارداری طبیعی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. برای بارداری به صورت طبیعی در ابتدا تخمدان ها که اعضای تولید نطفه در خانم ها هستند شروع به ایجاد تخمک های بالغ می‌کنند. تخمک های رها شده از تخمدان ها در مسیر لوله های رحم حرکت می‌کنند.
معمولاً در این محل اسپرم به تخمک ها می‌رسد و که در نتیجه لقاح اسپرم و تخمک، جنین اولیه تشکیل می‌شود. این جنین حرکت کرده و در داخل رحم لانه گزینی می‌کند.
با نگاهی به این روند متوجه می‌شویم که علل ناباروری در زنان معمولا در اثر عوامل زیر ایجاد می‌شود:
-
سن
-
یائسگی زودرس
-
کیفیت پایین تخمک ها
-
مشکلات در لوله های رحمی
-
رحم ناسالم
-
مشکلات دهانه رحم
-
عفونت
-
پولیپ اندومتری
-
دلایل نامعلوم
-
بیماری های خاص
-
سیستم ایمنی ضعیف
در ادامه به شرح هرکدام از دلایل بروز نازایی در بانوان می‌پردازیم:
سن
بانوانی که در سنین بالا تصمیم به فرزندآوری می‌گیرند، با مشکلات بیشتری مواجه خواهند شد؛ چراکه با افزایش سن، تعداد تخمک‌ها و قدرت باروری خانم کاهش می‌یابد. به عبارتی، در حدود یک‌سوم بانوان بالای ۳۵ سال، درگیر مشکل ناباروری می‌شوند. از طرفی دیگر، با افزایش سن، کیفیت تخمک کاهش می‌یابد و این موضوع سبب بروز ناهنجاری‌های احتمالی در کروموزوم‌های جنین شده و به تبع آن، کاهش قدرت باروری و نیز افزایش آمار سقط را در پی خواهد داشت.
یائسگی زودرس
واقعیت این است که با افزایش سن و نزدیک شدن به دوران یائسگی، میزان باروری به طور طبیعی کاهش می‌یابد؛ اما گاهی در اثر کاهش زودرس تعداد فولیکول‌های تخمدان، فرد پیش از ۴۰ سالگی یائسه می‌شود که به عارضه یائسگی زودس معروف می‌باشد. از جمله عوامل و یا شرایط مؤثر بر بروز یائسگی زودرس می‌توان به استعمال دخانیات، سابقه پرتودرمانی، شیمی درمانی و نیز ابتلا به بیماری‌های مرتبط با سیستم ایمنی اشاره نمود.
اختلالات تخمک گذاری
تخمدان ها باید این توانایی را داشته باشند که تخمک های سالم تولید کنند. در برخی از موارد وجود مشکلات هورمونی، تولید تخمک توسط تخمدان ها را دچار اختلال می‌کند. به عبارتی اختلالات تخمک گذاری و مشکلات قاعدگی نظیر بی نظمی، تغییر حجم خونریزی، فواصل پریودی، دردناک شدن کمر و بخش تناسلی، گرفتگی ماهیچه ها و… می‌تواند از علائم ناباروری زنان باشد. در هر حال، اختلال در آزادسازی ماهانه یک تخمک به علت مشکلات مختلفی ایجاد می‌شود که برخی از آنها شامل موارد زیر است:
-
یائسگی زودرس یا نارسایی زودرس تخمدان تا پیش از ۴۰ سالگی
-
ابتلا به سندرم آستین لونتال یا سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) با ترشح سطح بالای هورمون آندروژن
-
پایین بودن کیفیت تخمک ها، آسیب دیدگی یا اختلالات ژنتیکی آنها
-
هایپرپرولاکتینمی یا بالا بودن سطح هورمون «پرولاکتین» در شرایطی غیر از بارداری و شیردهی
-
مشکلات غده تیروئید مانند پرکاری و کم کاری آن
-
ابتلا به بعضی بیماری های مزمن همچون سرطان یا ایدز (HIV)
نقص و مشکلات لوله های رحمی
لوله های رحم که مسیر بین تخمدان ها و رحم هستند باید سالم و باز باشند تا تخمک بتواند از آن مسیر عبور کند. گاهی این لوله ها به علت عفونت ها یا بیماری هایی که در لگن اتفاق می‌افتد دچار چسبندگی شده و خاصیت خود را برای انتقال تخمک از دست می‌دهد. البته گاهی جراحی لگن یا جراحی سرویکس (دهانه رحم) هم می‌تواند به لوله ها آسیب برساند. همچنین وجود تومورهای خوش خیم غیر سرطانی به نام فیبروئیدها یا فیبروم های رحمی، با انسداد مسیر یا بزرگ کردن فضای رحم و طولانی نمودن مسیر حرکت اسپرم، عمل لقاح را دچار مشکل می‌سازد و از علت های ناباروری در زنان به شمار می‌روند.
داشتن سابقه استفاده از درمان های عقیم سازی نیز احتمال ناباروری را در زنان افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، انسداد لوله های رحمی حتی با وجود برگشت پذیر بودن، از شانس باروری می‌کاهد
مشکلات در ساختار رحم
رحم باید شرایط مناسبی داشته باشد تا اسپرم بتواند از آن عبور کرده و وارد لوله‌های رحمی شده و به تخمک داخل لوله رحم برسد. از سوی دیگر، برای اینکه جنین بتواند لانه‌گزینی کند نیاز است که رحم در شرایط هورمونی و آناتومی مناسبی باشد. بخش زیادی از علل ناباروری در زنان، به مشکلات رحمی وابسته است.
در داخل رحم یک بافت طبیعی تحت عنوان آندومتریوم وجود دارد که به صورت عادی در ابتدای سیکل تکثیر پیدا می‌کند و در میانه سیکل به حدی از رشد می‌رسد که محیطی مناسب برای رشد نطفه اولیه ایجاد می‌کند. از جمله اختلالات ساختاری رحم که بر قدرت باروری بانوان تأثیرگذار است می‌توان به رحم کمانی، رحم تک‌شاخ یا دوشاخ، پولیپ رحمی، فیبروم، رحم دوگانه و رحم دارای سپتوم اشاره کرد.
مشکلات دهانه رحم
وجود مخاط غیرطبیعی در دهانه رحم از رسیدن اسپرم و تخمک به یکدیگر جلوگیری کرده و موجب عدم نفوذ اسپرم به تخمک می‌شود. در چنین شرایطی حتماً می‌بایست با پزشک زنان مشورت نموده تا عارضه درمان شود و اختلالات جدی‌تری رخ ندهد.
عفونت
عفونت ها نیز می‌توانند با درگیر کردن دستگاه تناسلی داخلی یا خارجی زن، باعث نازایی و ناباروری شوند. در بخش داخلی که شامل تخمدان، )لوله های فالوپ لوله های رحم) و خود رحم می‌شود، عفونت می‌تواند آسیب هایی جدی به ویژه انسداد لوله ها را در پی داشته باشد. انواعی از عفونت های واژن همچون عفونت های قارچی و نیز گنوکوک و کلامیدیا با علائمی نظیر خارش، سوزش و بوی ناخوشایند موجب چسبندگی لوله ها و ناباروری می‌شوند.
پرهیز از رفتارهای پرخطر و معاینات منظم توسط پزشک زنان، به کاهش خطر عفونت و جلوگیری از عوارض آن (مانند سقط جنین، پارگی کیسه آب و زایمان زودرس) کمک می‌کند.
پولیپ اندومتری
وجود پلیپ های بزرگ یا چندگانه تحت عنوان پولیپ اندومتری، مواردی نظیر توانایی کاشت و ایمپلنت جنین و نیز باروری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
هنگامی که فولیکو‌ل‌ها یا تخمک‌های تخمدان به بلوغ و تکامل نرسد؛ کیست‌های کوچکی در حاشیه تخمدان‌ها ایجاد شده و عارضه سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) یا تنبلی تخمدان رخ می‌دهد. گفته می‌شود در این سندرم، اغلب هورمون‌های جنسی مردانه به نام آندوژن آزادسازی می‌گردد و به همین دلیل علائمی ازجمله افزایش رشد موی زائد، جوش، عادت ماهانه نامنظم و... در صورت بروز سندرم PCOS مشاهده می‌گردد.
همچنین باید دانست که این سندرم در اثر چاقی و مقاومت در برابر انسولین نیز به وجود می‌آید که هر عاملی، درمان بخصوصی دارد.
کیفیت پایین تخمک ها
مشکلات تخمک ها نیز به تولید تخمک نابارور یا حتی عدم تولید آن بر می‌گردد که در چنین مواردی نیز روش آی وی اف و تخمک اهدایی، درمان های دارویی مثل کلومیفن سیترات و… به کمک می‌آید. که تخمک‌ها از ابتدای تولد به صورت محدود در بدن خانم‌ها تولید شده که با افزایش سن، تعداد و کیفیت آنها کاهش می‌یابد و حتی احتمال بروز ناهنجاری‌های کروموزومی و اتمام تخمک‌ها قبل از یائسگی نیز وجود دارد.
آندومتریوز
در برخی مواقع، سلول‌های مخاط رحم که آندومتر نام دارد، به قسمت‌هایی از لگن مهاجرت می‌کند و به تخمدان‌ها و لوله‌های رحمی صدمه می‌زند. این اختلال که به آندومتریوز معروف است، بر حرکت اسپرم و تخمک، لوله‌های فالوپ، رحم، لقاح و رشد جنین تأثیر منفی گذاشته و حتی ممکن است بافت رحم در خارج از رحم رشد کند. این عارضه که با علائمی همچون خونریزی شدید، درد ناحیه تناسلی، قاعدگی دردناک و نیز رابطه جنسی دردناک همراه است، نیاز به انجام جراحی لاپاراسکوپی دارد تا بافت‌های آندومتر بیرون از رحم، استخراج گردد. البته این عارضه در برخی بانوان بدون علائم بوده و برای بررسی آن می‌بایست به پزشک مراجعه نمود.
علل مربوط به سایر بیماری ها
بیماری های خاص
دارو
سیستم ایمنی ضعیف
ناسالم و ضعیف بودن سیستم ایمنی بدن در زنان، منجر به برخی بیماری های خودایمنی می‌شود که به تخریب اسپرم می‌پردازد. در این صورت امکان لقاح و باروری در رحم زن فراهم نمی‌‌گردد.
علل مربوط به مشکلات هورمونی
-
افزایش پرولاکتین: هورمونی که در بدن بانوان موجب تولید شیر می‌شود، پرولاکتین نام دارد. طبق گفته‌ها، افزایش سطح این هورمون در بانوان غیرباردار و آنانی که فرزند شیرخوار ندارند، امری غیرعادی بوده و اثری منفی بر تخمک‌گذاری و در نتیجه باروری دارد.
-
اختلال هورمون های گنادوتروپین: اختلال در عملکرد غده هیپوتالاموس، سبب ایجاد قاعدگی‌های نامظم یا قطع قاعدگی شده و در پی آن، در سطح هورمون‌های گنادوتروپین و در نتیجه، تخمک‌گذاری اختلال ایجاد می‌کند و قدرت باروری را کاهش می‌دهد.
-
اختلال هورمون های هیپوفیزی: بروز اختلال در سطح هورمون‌های هیپوفیزی نظیر LH و FSH، فرایند تخمک‌گذرای را با مشکل مواجه کرده و موجب ناباروری خانم‌های می‌شود.
علل مربوط به سبک زندگی
برخی از عواملی که به دلیل سبک زندگی ناسالم موجب نازایی و ناباروری در خانم‌ها می‌شود عبارتند از:
-
استعمال دخانیات و مصرف بیش‌ازحد الکل
-
استرس و اضطراب
-
رژیم غذایی نامناسب و ضعیف
-
لاغری یا چاقی بیش‌ازحد
-
عدم انجام تمرینات ورزشی مناسب
علل مربوط به ناباروری ثانویه
در کنار مشکلات ناباروری و عدم توانایی در فرزندآوری که بسیاری از زوج‌ها را درگیر کرده است، شکل دیگری از نازایی نیز وجود دارد که معمولاً کمتر از سوی والدین موردتوجه قرار می‌گیرد. در صورت داشتن فرزندی از قبل و تلاش‌های ناموفق برای بارداری مجدد یا بارداری همراه با سقط، نوع خاصی از نازایی به نام «ناباروری ثانویه» شکل می‌گیرد که علل و دلایل گوناگونی دارد و باید بلافاصله درمان شود.
چگونه علت ناباروری در زنان تشخیص داده می‌شود؟
برای تشخیص علت ناباروری، آقا و خانم مورد بررسی قرار می‌گیرند. اغلب بررسی علل مردانه بسیار راحت تر از علل زنانه می‌باشد چرا که با انجام یک بررسی ساده می‌توان میزان توانایی مرد را در باروری تشخیص داد. اما از آنجایی که علل ناباروری در زنان به دلایل مختلفی بروز پیدا می‌کند، تشخیص علت ناباروری در زنان سخت تر خواهد بود.
هورمون‌های لوتئینه‌کننده (LH) و محرک فولیکول (FSH) کمک می‌کند، از داروهای مؤثر در درمان PCOS و اختلالات مشابه به شمار می‌رود.
بهترین زمان مراجعه به پزشک
برای مراجعه به پزشک باید دانست که چه زمانی یک زوج، دچار مشکل ناباروری می‌شوند. همان طور که قبلاً بیان شد، تلاش ناموفق یک ساله برای فرزندآوری تا قبل از ۳۵ سالگی یا تلاش ناموفق شش ماهه پس از این سن، یک علامت برای ناباروری است که نیازمند مراجعه به پزشک می‌باشد. پزشک با انجام تست های مختلف، معاینات اولیه، آزمایش های خون و ادرار، تصویربرداری از اندام های داخلی و نیز پرسیدن سؤالاتی به تشخیص عارضه می‌پردازدداروهای مصرفی با نسخه یا بی نسخه شامل مکمل ها، مواد معدنی، قرص ها، کپسول ها، ویتامین ها و…
راه های پیشگیری از ناباروری در زنان
اگرچه انواع بسیاری از ناباروری وجود دارد که قابل پیشگیری نیست؛ اما با برخی اقدامات می‌توان احتمال بروز نازایی را کاهش داد یا زمان آن را به تعویق انداخت؛ اقداماتی از جمله:
-
رابطه جنسی منظم در طول ایام تخمک گذاری (اواسط دوره قاعدگی) شامل ۵ روز قبل از تخمک گذاری تا ۱ روز پس از آن
-
اجتناب از مصرف انواع مواد مخدر، نوشیدن الکل و مصرف سیگار
-
انجام ورزش منظم _در زنان و مردان_ برای حفظ سلامت عمومی بدن و افزایش قدرت باروری
-
محدود کردن مصرف داروهای مؤثر بر باروری در طول اقدام به فرزندآوری به تشخیص پزشک
-
کاهش وزن در افراد چاق یا افزودن وزن در افراد دارای لاغری مفرط برای رسیدن به وزن ایده آل و ایجاد نظم در تولید هورمون ها
-
کاهش مصرف کافئین در زنان برای افزایش شانس باروری
-
مراجعه و مشورت با پزشک به صورت منظم
در سامانه تله ویزیت، بصورت آنلاین توسط
دکتر فاطمه نعمت اللهی ویزیت شوید. جهت تله ویزیت روی لینک زیر کلیک کنید.